Wikingowie

W pobliżu dziewiątowiecznego grodu w Bardach, na południe od Kołobrzegu, na Pomorzu Zachodnim, w miejscowości Świelubie, znajduje się cmentarzysko składające się z ponad stu kurhanów, spośród których zbadano trzydzieści sześć. W sześciu z nich, kobiecych i męskich, były przedmioty typowe dla Skandynawów. Znaleziska te przez długi czas stanowiły problem nie tylko badawczy, ale i polityczny. Artykuł jest poświęcony skandynawskim przedmiotom ze Świelubia, ich przynależności kulturowej i chronologii. Studium pozwoliło ustalić, że pochowani byli Szwedami, mającymi związek z handlowym emporium Birka na jeziorze Mälaren w środkowej Szwecji; datowanie grobów wskazuje na 2 poł. IX w.

Bardy-Świelubie różni się od innych emporia: lokalizacja jest dość daleko od linii brzegowej, a Bardy został zbudowany przed 800, co czyni go jednym z najwcześniej słowiańska burghs w strefie przybrzeżnej. Znaleziska archeologiczne wskazują na udział w handlu karolińskim , ale brakuje dowodów na niesłowiańską obecność na tym wczesnym etapie. 

W IX w. miejsce to zasiedlili Skandynawowie (mężczyźni i kobiety), o czym świadczy sąsiednie cmentarzysko Hügelgrab w Świelubiu . Szacuje się, że skandynawska kolonia liczyła od 50 do 70 mieszkańców. ^[4] Dokładna lokalizacja osady, czy to wewnątrz, czy w pobliżu grodziska, nie jest jeszcze ustalona.

Gród słowiański jako poprzednik osadnictwa skandynawskiego nie jest obserwowany gdzie indziej, z możliwym, ale jeszcze nie oczywistym wyjątkiem Wollina . 

Bardy-Świelubie zostało opuszczone w późnym wieku 9, gdy grad słowiańska z Kołobrzegu został nowym centrum regionu. ^[3]

SPRAWOZDANIE Z BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH EKSPEDYCJI WYKOPALISKOWEJ IHKM PAN W ŚWIELUBIU I BARDACH, POW.
KOŁOBRZEG, W 1962 ROKU

KOMPLEKS OSADNICZY BARDY-ŚWIELUBIE

Jednym z najostrzej dyskutowanych tematów w archeologii polskiej nie jest„kwestia normańska”, ale sprawa pochodzenia Słowian. Nieustające spory między

zwolennikami autochtonizmu tego ludu na obszarze między Odrą a Wisłą i ich opo-nentami twierdzącymi, że był on przybyszem ze wschodu, nadal nie są zakończone.Nie będziemy się tym zajmować, wystarczy stwierdzić, że polscy badacze wczesnośre-dniowiecznego Pomorza, mimo iż byli autochtonistami, uznawali populację zajmującą tę część wybrzeża Bałtyku za przybyszy – bez ustalenia, skąd – w V, ewentualniew VI w. Badania „odmładzające” chronologię ceramiki wymusiły przesunięcie poja-wienia się Słowian na następne stulecie, a pełną stabilizację osadnictwa na VIII w.(Łosiński 2008, s. 71). Obszar od ujścia rzeki Parsęty do jej dolnego biegu zostałpoddany szczególnie intensywnym badaniom archeologicznym, które pokazały jego

gęste zasiedlenie i rozwój gospodarczy mający związek z istnieniem salin kołobrze-skich (Dulinicz 2001, s. 190 nn., ryc. 203). Na terenach dolno i środkowo parsęckich powstały w IX w. liczne duże grody, określane przez archeologów jako typ Feldberg.Jednym z nich był dwuczłonowy gród w Bardach, stanowisko nr 1 (ryc. 1). Gród ten, zbadany przez Władysława Łosińskiego, został przez niego uznany najpierw za jeden z wielu ośrodków władzy lokalnego plemienia, potem za główne centrum tego plemienia będące także centrum gospodarczym. Ta ostatnia funkcja miała być powodem pojawienia się tutaj grupy Skandynawów, „...w skład której wchodzili głównie rzemieślnicy i kupcy wraz z rodzinami, którzy chowali swych zmarłych na założonym przez siebie cmentarzu w Świelubiu, z czasem będącym również miejscem spoczynku słowiańskich członków społeczności” (Łosiński 2008, s. 85–86).Bardzkie centrum funkcjonowało do przełomu IX i X w., kiedy na skutek zachodzących przemian w strukturach społecznych manifestujących się tworzeniem elit straciło swoje znaczenie. Archeologicznie jest to potwierdzone powstawaniem małychsilnie ufortyfikowanych grodów typu Tornow. Taki właśnie gród został zbudowany w dolinie Parsęty (Świelubie, stanowisko nr 1, patrz ryc. 1), poniżej wysoczyzny, na której znajdowało się cmentarzysko świelubskie (Świelubie, ); miała tutaj być siedziba wielmoży panującego nad najbliższym terytorium (Łosiński 2008, s. 77, 162 nn.). Zmiany powodujące upadek wielkiego grodu w Bardach miały również spowodować odejście Skandynawów. Czy rzeczywiście byli oni do tego stopnia strukturalnie związani z istnieniem ośrodka bardzkiego, że z chwilą jego upadku podjęli decyzję, albo zostali do niej zmuszeni, opuszczenia terenu dolnej Parsęty bez próby wejścia we współpracę z nowopowstałą elitą? Co o tym mogą powiedzieć przedmioty znalezione w świelubskich pochówkach? Zróbmy ich przegląd, przypominając, że skandynawskie artefakty są, oprócz dirhemów, jedynymi zabytkami, które dają nam możliwość ustalenia czasu pobytu grupy z Północy.

Osadnictwo na terenie gminy Dygowo

Jeden z wczesnośredniowiecznych kompleksów osadniczych z początków średniowiecza znajduje się nad Parsętą w gminie Dygowo, na gruntach wsi Świelubie i Bardy. Składa się z dwóch grodzisk z VIII–IX i X–XI wieku, osad otwartych i rozległego cmentarzyska kurhanowego.

Najstarsze wzmianki na temat wczesnośredniowiecznych grodów pomorskich zachowały się w późnośredniowiecznych dokumentach, wymieniane jako punkty orientacyjne lub w opisach linii granicznych. Wyróżniające się w krajobrazie pozostałości grodów – grodziska przyciągały uwagę badaczy już od XVII–XVIII wieku. Dopiero jednak w 1. połowie XIX stulecia rozpoczęły się bardziej systematyczne badania nad grodziskami pomorskimi, a ich wyniki cyklicznie publikowane były w czasopiśmie „Baltische Studien” wydawanym przez powołane w 1824 roku Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Alterthumskunde w Szczecinie.

Najbardziej znaczący wpływ na kierunek badań nad grodami pomorskimi miały rozprawy L. Giesebrechta, który uznał, iż osiedla te pełniły przede wszystkim funkcje obronne. Poszczególne grodziska starał się łączyć w systemy obronne ciągnące się wzdłuż Parsęty od Kołobrzegu do Białogardu. Wzrost zainteresowań tym kierunkiem badań najwyraźniej zaznaczył się pod koniec XIX i w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku. Rozpoczęły się wówczas pierwsze badania wykopaliskowe, w tym na cmentarzysku kurhanowym w Świelubiu. Badający tę nekropolę C. Schuchardt jako pierwszy uznał za zwarty zespół osadniczy parę grodzisk w Bardach i Świelubiu i towarzyszące im osady otwarte. Rozległy, wyżynny gród bardzki miał pełnić funkcję centralnego ośrodka tego zespołu, a mały gródek świelubski był, zdaniem tego badacza, strażnicą chroniącą mieszkańców przez niespodziewanym najazdem Wikingów. Cmentarzysko kurhanowe w Świelubiu uznał za słowiańskie.

W latach powojennych już w 1947 roku powstała idea badań archeologicznych na grodzisk pomorskich. W 1954 roku zainicjowano wykopaliska w Kołobrzegu-Budzistowie. W tym czasie podjęto też systematyczne badania powierzchniowe i weryfikacyjne nad Parsętą, a w 1962 roku rozpoczęły się wykopaliska w Bardach i Świelubiu – na obu grodziskach i cmentarzysku kurhanowym.

Celem badań archeologicznych nad Parsętą, powierzchniowych i wykopaliskowych, było odtworzenie społeczno-gospodarczego zaplecza wczesnośredniowiecznego grodu w Kołobrzegu oraz zorientowanie się w chronologii i rozmieszczeniu osad, umocnień obronnych i cmentarzysk. Chodziło głównie o uchwycenie specyfiki osadnictwa w rejonie pomiędzy Parsętą i Regą w okresie kształtowania się stosunków feudalnych na tym terenie, a zwłaszcza procesu przekształcania się organizacji plemiennych we wczesnopaństwową na Pomorzu Zachodnim.

Źródła archeologiczne zebrane z powierzchni, zwłaszcza ceramika, potwierdziły wówczas wczesną metrykę osadnictwa nadparsęckiego. Dodatkowo tezę tę wspierała analiza źródeł pisanych, z których wynika, że wieś Świelubie należy do najwcześniej, bo pod rokiem 1159, wzmiankowanych osad związanych z wielką własnością ziemską nad środkową i dolną Parsętą, w której istniała komora celna i karczma.

Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych w rejonie wsi Bardy i Świelubie pozwoliły na sformułowanie wniosku, że w VII–VIII wieku nad dolną Parsętą rozwijało się intensywnie osadnictwo plemienne, skupione przy dużych grodach położonych na wysokich krawędziach dolin rzecznych lub jeziornych. Uformowała się wówczas najstarsza sieć rozległych grodów, które można identyfikować z ośrodkami osadniczymi typu civitates stanowiącymi centra życia społecznego wspólnot terytorialnych. Do tego typu grodów zalicza się obiekt w Bardach. U schyłku VIII i w początkach IX stulecia jego mieszkańcy aktywnie uczestniczyli w wymianie dalekosiężnej rozwijającej się w tym czasie w strefie nadbałtyckiej. W tym czasie powstały i funkcjonowały najważniejsze i największe emporia, w tym Ralswiek na Rugii i Wolin na wyspie Wolin.

Gród w Bardach założono na krawędzi doliny nad Parsętą. W jego bliższym i dalszym otoczeniu znajdowało się kilka osad otwartych, większość położona również na krawędzi nadparsęckiej doliny. Już jednak na przełomie IX/X wieku zarówno gród, jak i towarzyszące mu osady zostały opuszczone. W tym czasie powstać miał nieduży, lecz silnie ufortyfikowany gródek w dolinie Parsęty, znany jako gród w Świelubiu. Na ten okres datują się także liczne osiedla otwarte znajdujące się dość daleko od gródka świelubskiego, nad licznymi dopływami Parsęty. Nad samą Parsętą istniała prawdopodobnie tylko jedna osada w pobliskich Piotrowicach oraz jednodworcza osada w Świelubiu, najpewniej związana z funkcjonującą w tym rejonie przeprawą.

Badacze uznali, że gródek w Świelubiu był prawdopodobnie głównym ośrodkiem tworzącej się sieci osadniczej złożonej z małych osad. Zwrócili także uwagę na powiązania mieszkańców z odległymi ośrodkami południowo- i zachodnioeuropejskimi, o czym świadczyły odkryte w trakcie wykopalisk źródła, w tym tzw. zawieszka walcowata, fragment naczynia szklanego oraz pozłacany paciorek odcinkowy. Znalezisko ułamka arabskiego dirhama wskazywały natomiast na znaczącą rolę grodu jako punktu strzegącego przeprawy na szlaku handlowym z Kołobrzegu przez Ujście na tereny wielkopolskie, powiązanego z nadbałtycką siecią handlową i transportową.

Z grodem w Bardach badacze wiązali cmentarzysko kurhanowe (określane w literaturze jako cmentarzysko świelubskie) z grobami przeważnie ciałopalnymi, niekiedy szkieletowymi, o zróżnicowanym wyposażeniu, które funkcjonowało od 2. ćwierci IX do końca tego stulecia. Niektóre z nich ze względu na charakter pochówków i wyposażenie osób pochowanych uznawane zostały za skandynawskie. Całe cmentarzysko składa się z około 100 kurhanów, które tylko częściowo przebadano archeologicznie. Przedmioty znalezione w grobach to między innymi ozdoby ze złota, srebra i brązu, takie jak fibule podobne do występujących w tym czasie (VIII–IX wiek) w centralnej Szwecji i na Gotlandii. Kilka grobów zawierało typowo kobiece ozdoby stroju, co skłoniło badaczy do wniosku, że nad Parsętą osiedlały się całe rodziny ze Skandynawii. Na podstawie ogółu informacji uzyskanych w trakcie wykopalisk domniemywano istnienia gdzieś w bliskim sąsiedztwie grodu targu o dalekosiężnych powiązaniach. Skandynawowie zaś mieli zamieszkiwać wespół z ludnością słowiańską. Za najważniejsze z punktu widzenia gospodarki, uznano w tym regionie wydobycie soli. To właśnie sól mogła być powodem, dla którego społeczności skandynawskie, które chowały swoich zmarłych na cmentarzu w Świelubiu w zgodzie z własnym obrządkiem, osiedliły się w tym miejscu.

Współczesne badania

W ostatnich latach ponownie, po ponad czterdziestoletniej przerwie, podjęto prace badawcze nad wczesnośredniowiecznym kompleksem osadniczym w rejonie nadparsęckim. Wiążą się one z europejskim projektem poszukiwań portów funkcjonujących w starożytności i średniowieczu. Najłatwiejszym sposobem dotarcia w rejon grodów w Bardach i Świelubiu od strony Bałtyku było przypłynięcie statkiem lub łodzią, jednak w trakcie dotychczasowych badań nie udało się zlokalizować śladów przystani/portów, czy miejsc zejścia na ląd, między innymi z powodu zmian środowiskowych, które mogły je zniszczyć. Podstawowym celem obecnych badań była rekonstrukcja dawnego krajobrazu. Wykorzystano przy tym nowoczesne technologie i techniki badawcze.

Rozpoczęto od analizy map morfologicznych, laserowego skanowania wyznaczonego terenu i analizy fotografii lotniczych. Po tym wstępnym rozpoznaniu rozpoczął się etap badań geofizycznych i geologicznych. Badania geofizyczne obejmowały pomiary geomagnetyczne, sejsmiczne i pomiary georadarem. W rezultacie otrzymano dane na temat rozwoju geologicznego doliny Parsęty i wpływu człowieka na oblicze tego obszaru. Odkryto między innymi dawne koryta i zakola rzeczne pozwalające wraz z wynikami odwiertów i analizą map pozwoliło na odtworzenie biegu dawnego rzeki oraz lokalizację cieków spływających z równin na szczytach wzgórz. Przeprowadzono ponadto prospekcję archeologiczną, która potwierdziła występowanie źródeł archeologicznych, przede wszystkim fragmentów ceramiki, na powierzchni osad zlokalizowanych nad niewielkim strumieniem wpadającym do Parsęty.

Uzyskane wyniki były zatem zgodne z ustaleniami badaczy z lat 60. XX wieku. Badania geomagnetyczne potwierdziły ponadto istnienie obiektów, prawdopodobnie pozostałości domów i palenisk w pobliżu obu grodów. Najbardziej interesujące okazały się odkrycia przy grodzisku świelubskim.

Władysław Łosiński, archeolog prowadzący badania w latach 50. i 60. zakładał istnienie w tym miejscu osady otwartej funkcjonalnie związanej z grodem. Jego teorię potwierdziły, oprócz występowania anomalii geomagnetycznych, również wyniki odwiertów i obecność ułamków naczyń na powierzchni. Jedyną możliwość weryfikacji wyników badań metodami nieinwazyjnymi dawały wykopaliska. Ich głównym celem było potwierdzenie istnienia struktur osadniczych oraz ocena stopnia ich zachowania, a także pozyskania prób drewna do datowania metodą dendrochronologiczną. Założono w sumie cztery wykopy archeologiczne, w różnych miejscach domniemanej osady.

Wyniki badań wykopaliskowych nie zostały jeszcze w pełni opracowane. wiadomo jednak, że niektóre z dawnych ustaleń na temat wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego nad Parsętą w gminie Dygowo należy zweryfikować. Przede wszystkim odkryto fragment dawnego cieku wodnego, który w VIII wieku został wzmocniony konstrukcją drewniano-ziemną. Nie udało się ustalić, czy było to naturalne koryto dawnej rzeki, czy kanał/fosa wykopany przez mieszkańców osiedla. Faktem jest natomiast istnienie osady obwarowanej, nie zaś otwartej jak dawniej przypuszczano. W najstarszym etapie jej funkcjonowania otoczona była płotem plecionkowym, który miał krótkotrwały charakter i zastąpiony został wałem drewniano-ziemnym powielającym dokładnie jego przebieg. Umocnienia chronić miały przed naporem rzeki lub stanowiły wraz z fosą zabezpieczenie wnętrza osiedla. Lokalizacja wykopu pozwoliła na odsłonięcie fortyfikacji z obu stron – od strony rzeki/fosy i wnętrza osiedla. Część wewnętrzna zbudowana była z piasku, który przykrywał starsze warstwy kulturowe.

W części zewnętrznej odkryto próchniczne przebarwienia wskazujące na przekładkową konstrukcję drewnianą dodatkowo wzmacnianą od frontu rodzajem palisady. Z tej najstarszej konstrukcji udało się pozyskać próbki drewna zalegające w wodzie. Analiza dendrochronologiczna wykazała, że drewno użyte do jej wykonania zostało ścięte po roku 701, co oznacza, że budowa tej części umocnień miała miejsce w VIII wieku. Wewnątrz umocnień odkryto fragmenty obiektów mieszkalnych i gospodarczych wzniesionych prawdopodobnie w konstrukcji zrębowej oraz warstwy kulturowe zawierające fragmenty ceramiki, kości zwierzęce, szczątki ryb, fragmenty wyrobów metalowych, paciorki szklane i ułamki monet arabskich. Dzięki analizie monet najstarsze obiekty datować można na koniec VIII – początek IX wieku.

Prace nad materiałem zabytkowym pozyskanym w trakcie wykopalisk nie zostały jeszcze ukończone, w tym nad fragmentami ceramiki – źródeł datujących warstwy, w których zostały odkryte. Jednakże w świetle już uzyskanych danych można stwierdzić, że obwarowana osada nadparsęcka jest jedną z najstarszych tego typu odkrytych na południowym wybrzeżu Bałtyku, w dodatku starszą niż zakładano wcześniej. Dalszych studiów wymaga kwestia związku chronologicznego pomiędzy grodami w Bardach i Świelubiu a nowoodkrytą, ufortyfikowaną osadą.

W świetle wcześniejszych ustaleń miałaby powstać po opuszczeniu grodu w Bardach czemu przeczą wyniki ostatnich badań. Wyjaśnienia wymaga ponadto funkcja kamiennej konstrukcji odkrytej w jednym z wykopów we wschodniej części osady. Składa się ona z kilku warstw kamieni ułożonych w czworobok (prawie prostokąt) o wymiarach ok. 4,2×2,5 m. Usytuowanie, nachylenie i kształt skłaniają do wniosku, że może mieć związek z urządzeniami portowymi/przystanią, ale ta kwestia wymaga jeszcze dalszych badań. Podobnie niejasna jest chronologia tejże konstrukcji. W jej obrębie znaleziono nieliczne źródła, w tym bursztynowy pion do gry w tzw. królewski stół (hnefatafl) i ułamki ceramiki, ale mogły się tam dostać wskutek przemieszania warstw osadniczych.

Nowe badania interdyscyplinarne nad Parsętą przyczyniły się do odtworzenia etapów formownia się doliny Parsęty w dolnym odcinku jej biegu. Dostarczyły nowych informacji na temat charakteru osadnictwa i jego datowania. Na najbliższe lata planowane są dalsze badania, które staną się podstawą weryfikacji dotychczasowej wiedzy na temat początków i rozwoju osadnictwa wczesnośredniowiecznego nad Parsętą.